Ogólne założenia pedagogiki Marii Montessori
M. Montessori urodziła się we Włoszech w 1870 roku, zmarła w Holandii w 1952 roku. Należy ona do najsłynniejszych postaci w dziedzinie pedagogiki początku XX wieku. Jako pierwsza kobieta we Włoszech ukończyła studia medyczne z tytułem doktora. Z zainteresowań medycyną, głównie psychiatrią, przeszła do zainteresowań psychologią, antropologią i pedagogiką.
Najpierw zajmowała się pedagogiką dzieci upośledzonych, by stopniowo przejść do pracy i doświadczeń pedagogicznych z dziećmi normalnie się rozwijającymi. Wypracowana przez M. Montessori koncepcja pedagogiczna obejmuje cały rozwój dziecka, poczynając od narodzenia aż do wkroczenia w wiek dorosły. Skupiłyśmy się jednak na głównych założeniach pedagogiki dotyczącej edukacji elementarnej (od 3 do 6 lat), gdzie wypracowuje się podstawy osobowości oraz takie cechy potrzebne w nauce i jak: pracowitość, wytrwałość, cierpliwość oraz dążność do celu. Przykładem tego może być myśl przewodnia ”Pomóż mi zrobić to samemu”- z ta prośbą zwróciło się kiedyś dziecko do M. Montessori. To życzenie podawała później często jako główną myśl swojej koncepcji wychowania. Aby móc zrozumieć metody i zasady, na jakich opiera się nauczanie w przedszkolu, należy wyjaśnić praktyczne działania pojęć pedagogicznych wprowadzonych do pedagogiki przez M. Montessori.
Pierwszym najważniejszym pojęciem, jakiemu jest podporządkowany proces nauczania w przedszkolu są ”wrażliwe okresy”. Montessori tłumaczy to zjawisko w ten sposób: chodzi tutaj o szczególny rodzaj wrażliwości w wieku dziecięcym, która kończy się na zdobyciu określonych umiejętności, a jak tylko to nastąpi, wrażliwość ta znika. W tej fazie dziecko uczy się chętnie i intensywnie i jeśli ją przeczymy, dziecko później też będzie się uczyło, lecz dużo trudniej i z większym wysiłkiem.
Fazy te można zaobserwować najlepiej w pierwszych latach życia dziecka, kiedy to doskonali ono kolejno swe ruchy oraz uczy się mówić. Około 6 roku życia dziecko przejawia silną wrażliwość jeśli chodzi o porządek społeczny i ma potrzebę odkrywania świata. Dojrzałość ta nie następuje przypadkowo, jest sterowana zmiennością ” wrażliwych okresów”. Dziecko jest wiec budowniczym samego siebie. Drugie pojecie to ”polaryzacja uwagi”. M. Montessori zauważyła, że dzieci potrafią się tak zagłębić w swej pracy, ze zapominają całkowicie o tym co się dookoła dzieje. Ten fenomen koncentracji w stosunku do jednego przedmiotu czy jednego zjawiska nazywała ”polaryzacją uwagi”, tj. Szczególnie pogłębiony i skoncentrowany typ aktywności, w której możliwości edukacyjne dziecka są największe. Na przykład u dzieci 4-5 letnich występuje wrażliwa faza na język mówiony i pisany, stąd w tym okresie dziecko, jeśli stworzy mu się taką szansę w otoczeniu, może szybko i skutecznie nauczyć się pisać i czytać. Jeśli nie będzie miało takiej możliwości lub działanie dziecka, zostanie zablokowane, wrażliwość na język przeminie. Wywołana aktywność z chwilą pójścia dziecka do szkoły nie da tak widocznych efektów, jakie w okresie wrażliwości. Stąd dzieci w przedszkolach Montessori piszą i czytają.
Kolejnym pojęciem istotnym dla pedagogiki M. Montessori jest ” absorbujący umysł”. Jest on charakterystyczny dla dzieci do 3 roku życia. Dziecko przyjmuje wszystko: nie osądza, nie odrzuca, nie ma żadnych norm w skali wartości, nie ma zdolności do rozstrzygania co dobre, a co złe, właściwe czy błędne. Mówimy dlatego o trwałej i całościowej rejestracji w podświadomości wszystkich docierających do dziecka wrażeń. W efekcie tego możemy stwierdzić, ze uczenie się jest procesem łatwym, szybkim, następującym niejako mechanicznie i przypadkowo, bez wysiłku ze strony dziecka. Aktywność i rozwój dziecka mogą dokonywać się w odpowiednio zorganizowanym, dostępnym do możliwości psychicznych środowisku wychowawczym. Za przygotowanie środowiska-otoczenia odpowiedzialny jest nauczyciel, który stanowi również jego część. Na drugi komponent środowiska-otoczenia składa się: budynek, ogród, klasa z całym jej urządzeniem i wyposażeniem, a zwłaszcza specyficzny materiał rozwojowy. Trzeci komponent przygotowanego otoczenia- to zasady pedagogiczne, zgodnie z którymi powinien być prowadzony proces wychowania.
Do najważniejszych z nich należą:
-zasada indywidualizacji
-zasada samodzielności
-zasada wolnego wyboru aktywności(przedmioty, miejsca pracy i czasu)
-zasada izolacji trudności
-zasada stopniowania trudności
-zasada ograniczania
-zasada ładu i porządku
Realizacji zasady indywidualizacji w grupie Montessori służą m. in. : zróżnicowanie grupy wiekiem grupy dzieci, przykładanie dużej wagi do obserwacji dziecka w celu poznania jego rozwoju , określenie aktualnych umiejętności, preferencji, zainteresowań. Z kolei zasadzie samodzielności sprzyja dostępność wszystkich materiałów dydaktycznych, znajdujących się w klasie. Mają one swoje miejsce na półkach i występują one w jednym egzemplarzu. Dziecko wykorzystując je, rozwiązuje zadania samodzielnie, nie ma bowiem możliwości naśladowania innego dziecka. Na samodzielność wpływa również posiadanie własnego stolika przez każde dziecko, a także opracowanie materiałów zgodnie z zasada izolacji i stopniowania trudności oraz możliwości dokonania samokontroli. Zasady te pozwalają dziecku na samodzielne wybieranie zadań i materiału dydaktycznego, stosowanie do swoich aktualnych możliwości i zainteresowań, postępowania krok za krokiem – od łatwiejszego do trudniejszego, przeskakiwanie pewnych etapów, ale także cofanie się, jeśli zorientuje się, że zadanie jest dla niego za trudne.
Każdy materiał dydaktyczny posiada tzw. kontrole błędów, co umożliwia dziecku kontrole własnego działania oraz rozwija wewnętrzną motywacje do działania. W grupach typu Montessori nie stosuje się rywalizacji, preferuje się prace indywidualną oraz współpracę. Nie stosuje się tradycyjnego oceniania, nagród i kar. Swoista nagrodą jest dla dziecka radość i satysfakcja z samodzielnie wykonanej pracy. Unika się tez jawnego porównywania osiągnięć dzieci. Każde dziecko ma bowiem inne tempo i inne możliwości rozwoju. W pedagogice M. Montessori mowa jest o wszystkich tradycyjnie rozumianych dziedzinach wychowania – fizycznym, intelektualnym, społecznym i moralnym.
Zważając na specyfikacje tej koncepcji, należy podkreślić, że autorka największy nacisk kładzie na wychowanie intelektualne ( umysłowe), społeczno – moralne, natomiast wychowanie fizyczne i estetyczne wplecione jest w całokształt rozwoju dziecka.
Materiał rozwojowy opracowany przez M. Montessori odpowiada wrażliwym fazom rozwoju dziecka.